Forma pisemna zastrzeżenia opóźnienia dostawy w międzynarodowym przewozie drogowym towarów na podstawie konwencji CMR.
Glosa stanowi komentarz do wyrażonego w glosowanym wyroku poglądu co do rozumienia formy pisemnej zastrzeżenia, które jest zobowiązany złożyć przewoźnikowi nadawca lub odbiorca w międzynarodowym drogowym transporcie towarów na podstawie konwencji CMR 1 , aby zachować swoje prawo do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego, w związku ze szkodą spowodowaną opóźnieniem w przewozie (art. 30 ust. 3 konwencji CMR). Zgodnie z zasadami jednolitości i autonomiczności konwencji CMR problemem jest ustalenie formy pisemnej zastrzeżenia wobec braku definicji tej formy w konwencji. Wskazówką do wykładni pisemności zastrzeżenia na podstawie konwencji CMR jest sposób wykładni określany w konwencji wiedeńskiej 2 , w szczególności w zakresie uwzględnienia zwykłego znaczenia zwrotów w praktyce stosowania norm prawnych. Praktyka przekazu oświadczeń w relacjach przewozowych koncentruje się na przekazie wiadomości poprzez zwykłe e-maile, zarówno co do dokonywania czynności prawnych, jak i przy podejmowaniu czynności faktycznych. Orzecznictwo natomiast, w tym glosowany wyrok, a także poglądy doktrynalne, zasadniczo ogranicza formę pisemną zastrzeżenia do tradycyjnej formy pisemnej jako oświadczenia opatrzonego podpisem, uzupełniająco dopuszczając oświadczenia składane przy wykorzystaniu podpisu elektronicznego. W glosie przedstawiono pogląd co do uzasadnionej potrzeby przyjęcia zwykłego e-maila jako dostatecznej formy zastrzeżenia składanego przewoźnikowi na podstawie art. 30 ust. 3 konwencji CMR.
TEZA 1 aktualna
Zwykły e – mail jako dostateczna forma zastrzeżenia opóźnienia przewozu powinien być kwalifikowany jako forma pisemna w rozumieniu art. 30 ust. 3 konwencji CMR, zastrzeżenie nie jest bowiem oświadczeniem woli i nie stanowi elementu treści czynności prawnej. Zastrzeżenie jest oświadczeniem wiedzy, a jego złożenie służy zachowaniu prawa do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego, nie powodując powstania ani ustania, ani też zmiany treści czynności prawnej.
1.Stan faktyczny
Sąd Apelacyjny w Katowicach w glosowanym wyroku przyjął za własne ustalenia poczynione przez Sąd Okręgowy w Katowicach w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem z 7.07.2015 r., XIII GC 482/13, zgodnie z którymi pozwany przewoźnik wykonał zobowiązanie z umowy przewozu na podstawie umowy zawartej z powodem w sposób rażąco niedbały. W następstwie rażąco niedbałego świadczenia przewoźnika w wykonaniu zobowiązania z umowy przewozu przesyłka transportowana z miejsca nadania w Danii została przedstawiona do wydania w miejscu umówionego odbioru w Niemczech z opóźnieniem. Powód zgłosił pozwanemu przewoźnikowi zastrzeżenia dotyczące opóźnienia dostawy poprzez zwykły e-mail przed upływem 21 dni od dnia postawienia przesyłki do dyspozycji odbiorcy. Pozwany wyrządził szkodę powodowi, wykonując zobowiązanie z opóźnieniem.
2.Forma zastrzeżenia opóźnienia dostawy
Sąd, stosując art. 30 ust. 3 konwencji CMR, trafnie dostrzegł konieczność oceny dochowania formy pisemnej zastrzeżenia dotyczącego opóźnienia dostawy na podstawie norm konwencji, bez sięgania do ustawodawstwa krajowego. W powyższym zakresie sąd ważył, że pisemność zastrzeżenia należy dookreślić, mając na względzie treść konwencji CMR, a w pierwszej kolejności jej art. 30 ust. 3.
W istocie normy prawne konwencji CMR powinny być stosowane jednolicie w realizacji autonomii norm konwencyjnych względem norm prawnych obowiązujących w krajach stronach konwencji CMR. Stosowanie prawa krajowego jest uzasadnione wyłącznie w przypadku, gdy dane zagadnienie nie jest objęte zakresem regulacji konwencyjnej 3 . Sąd w glosowanym wyroku uwzględnił powołany wyżej pogląd, stosując jednocześnie art. 1 ust. 3 Prawa przewozowego 4 , zgodnie z którym przepisy Prawa przewozowego stosuje się do przewozów międzynarodowych wyjątkowo, tylko wówczas, gdy umowa międzynarodowa nie stanowi inaczej. Konwencja CMR natomiast w zakresie zagadnień objętych treścią jej norm wyłącza stosowanie przepisów prawa krajowego.
Wobec niedostatecznej treści norm prawnych konwencji CMR w zakresie dotyczącym rozumienia formy pisemnej oświadczeń sąd podjął w glosowanym wyroku próbę ustalenia desygnatów pisemności zastrzeżenia dotyczącego opóźnienia w przewozie, mając na względzie całokształt norm prawnych konwencji CMR, przy uwzględnieniu upływu czasu od jej zawarcia i dynamiki zmian sposobów przekazu informacji na odległość mających charakter pisma, w czasie od zawarcia konwencji CMR do orzekania glosowanym wyrokiem, a także mając na względzie cel, jakiemu ma służyć zastrzeżenie w związku z opóźnieniem w przewozie w świetle art. 30 ust. 3 konwencji CMR.
Zagadnienie dookreślenia pisemności na gruncie konwencji CMR sąd w glosowanym wyroku rozstrzygnął w sposób niewolny od błędu, choć w części ustalenia wyroku należy uznać za trafne. Sąd ważył formę pisemną na podstawie norm konwencji CMR, uwzględniając jej treść aktualną w czasie sporządzania konwencji, tj. według stanu z 19.05.1956 r., ustalając, że w czasie sporządzania konwencji CMR pisemność oświadczeń nie budziła wątpliwości, będąc rozumiana jako forma oświadczenia z podpisem własnoręcznym, złożonym pod treścią oświadczenia. Forma pisemna w rozumieniu tradycyjnym była jedyną formą pisemnego oświadczenia w czasie sporządzania konwencji CMR, a aktualnie jest jedną z możliwych form przekazu oświadczenia stwierdzonego pismem na odległość.
Sąd ustalił w glosowanym wyroku jako jedyny przejaw formy pisemnej oświadczenie z podpisem składającego oświadczenie złożonym odręcznie lub w formie elektronicznej z modyfikacjami, w zakresie przekazu oświadczenia na odległość przez faks lub z wykorzystaniem skanu dokumentu przez internet. Sąd zatem odmówił kwalifikacji zwykłego e-maila jako oświadczenia spełniającego wymogi formy pisemnej w rozumieniu konwencji CMR. Ustalenia formy pisemnej dokonane przez Sąd na gruncie konwencji CMR są tożsame z definicją formy pisemnej stanowiącej przedmiot normowania art. 78 Kodeksu cywilnego 5 , zgodnie z którym do zachowania formy pisemnej czynności prawnej wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Sąd, wykładając formę pisemną na podstawie norm konwencji CMR, doszedł do ustalenia jej treści tożsamej z rozumieniem formy pisemnej czynności prawnej obowiązującej na podstawie art. 78 k.c. w polskim systemie prawnym.
3.Pisemność zastrzeżenia i jego cel
Niedostatecznie sąd ważył rozwój sposobów komunikowania się na odległość z wykorzystaniem pisma, a w szczególności w związku z celem, jakiemu służy zastrzeżenie opóźnienia w przewozie. Trafnie sąd wywiódł, że celem zastrzeżenia opóźnienia w przewozie jest zawiadomienie przewoźnika o tym, że możliwe będzie w przyszłości wywiedzenie roszczenia wobec przewoźnika w związku z opóźnieniem w przewozie 6 . Treść zastrzeżenia ma zawierać wystarczającą informację o tym, że doszło do opóźnienia w dostawie przesyłki. W zastrzeżeniu nie jest konieczne ani wskazywanie szkody, ani tym bardziej jej wykazywanie. Celem zastrzeżenia jest tym samym sygnalizacja przyszłych, ewentualnych roszczeń, tak aby przewoźnik mógł przygotować się do oceny ich zasadności w związku z opóźnieniem w przewozie. Przygotowaniu przewoźnika do oceny przyszłych roszczeń sygnalizowanych w zastrzeżeniu służyć ma termin 21 dni, liczony od dnia dostawy przesyłki, obligujący nadawcę lub odbiorcę do złożenia pisemnego zastrzeżenia 7 .
Cel zastrzeżenia rozumiany jako przekaz informacji w powyższym zakresie dla przewoźnika jest realizowany wystarczająco przez zwykły e-mail. Nie ma bowiem żadnej różnicy w przekazie informacji pomiędzy jej przekazem w drodze zwykłego e-maila, zawierającego w swej treści w szczególności wskazanie nadawcy, a przekazem informacji o tożsamej treści przez złożenie dokumentu z oświadczeniem opatrzonym własnoręcznym podpisem nadawcy lub odbiorcy, względnie z wykorzystaniem podpisu elektronicznego. Oczywiste, że cel zastrzeżenia jest osiągnięty, gdy przewoźnik zostanie poinformowany o mogącym mieć miejsce w przyszłości wywiedzeniu roszczenia wobec przewoźnika w związku z opóźnieniem w przewozie. Przewoźnik jest tak samo doinformowany w powyższym zakresie przy wykorzystaniu zwykłego e-maila jak poprzez doręczenie oświadczenia z podpisem własnoręcznym lub elektronicznym. Ważyć należy jednocześnie, że możliwa jest identyfikacja składającego zastrzeżenie nawet wówczas, gdy w treści e-maila nie są odnotowane dane składającego oświadczenie, ponieważ adres poczty elektronicznej nadawcy wystarczająco służy jego identyfikacji. Sąd w glosowanym wyroku trafnie ustalił cel, jaki ma realizować zastrzeżenie, ważąc treść art. 30 ust. 3 konwencji CMR, ale zaniechał uwzględnienia powyższych ustaleń, orzekając w związku z oceną dochowania przez nadawcę formy pisemnej zastrzeżenia. Skutkiem powyższego ustalenia realizacji celu przez zwykłą korespondencję e-mailową zostały pominięte przy orzekaniu glosowanym wyrokiem wobec nietrafnej oceny dochowania formy pisemnej przez zastrzeżenie w rozumieniu art. 30 ust. 3 konwencji CMR.
4.Sposób wykładni pisemności zastrzeżenia
Autonomiczność konwencji CMR i wymóg jej jednolitego stosowania w oderwaniu od prawa krajowego stron konwencji jako zasady powoduje konieczność wykładni norm konwencji przy wykorzystaniu metod wykładni przyjętych w prawie międzynarodowym do ustalenia treści norm prawa międzynarodowego. Normy prawne konwencji CMR jako aktu prawa międzynarodowego podlegają wykładni przy wykorzystaniu dyrektyw interpretacyjnych właściwych dla ustalenia treści traktatów. Dyrektywy wykładni traktatów mają charakter norm prawnych ponadnarodowych, będąc odzwierciedleniem norm zwyczajowych, które służą interpretacji norm prawa międzynarodowego w jego historycznym rozwoju 8 . Sąd w glosowanym wyroku, mając na względzie potrzebę stosowania wykładni ponadnarodowej przyjętej do interpretacji traktatów, zastosował art. 31 ust. 2 konwencji wiedeńskiej celem ustalenia na tej drodze znaczenia pisemności jako formy zastrzeżenia w zakresie art. 30 ust. 3 konwencji CMR. Podjętą przez sąd próbę zastosowania wykładni normatywnej traktatów należy ocenić krytycznie. Sąd bowiem z poprawnie przytoczonej treści normy prawnej art. 31 ust. 2 konwencji wiedeńskiej wywiódł wniosek, który jest sprzeczny z podstawą wnioskowania. Wykładnia traktatów powinna być przeprowadzona w szczególności zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisać użytym w nim wyrazom. Zwykłym znaczeniem pisemności zastrzeżenia dotyczącego opóźnienia przewozu jest, wbrew ustaleniom sądu w glosowanym wyroku, zwykły e-mail, mając na względzie powyższą dyrektywę wykładni oraz aktualny stan w zakresie powszechnych sposobów porozumiewania się na piśmie na odległość, w tym praktykę przekazów oświadczeń w związku z zawieraniem i wykonywaniem umów przewozów w międzynarodowym drogowym przewozie towarów, którego proces dotyczył. Należy mieć na względzie, że zwykła forma e-maila jest powszechnie stosowanym sposobem przekazywania informacji zawierającej treść stwierdzoną pismem. Co więcej, zasadniczo nie występuje w praktyce przekazywanie oświadczeń w czasie zawierania, a następnie wykonywania umów przewozu w międzynarodowym przewozie drogowym towarów w formie pisemnej w rozumieniu tradycyjnym z podpisem własnoręcznym pod oświadczeniem lub przy wykorzystaniu podpisu elektronicznego.
Sąd mógł i powinien uwzględnić wyżej wskazaną praktykę jako odzwierciedlenie zwykłego znaczenie pisemności, tym bardziej że jest ona notoryjna, a nadto dowody zgromadzone w procesie, w tym korespondencja, na podstawie której została ustalona treść umowy przewozu, oraz korespondencja związana z wykonywaniem zobowiązania z umowy przewozu zawierały oświadczenia składane w formie zwykłych e-maili. Zatem z jednej strony sąd ustalił, że została zawarta umowa przewozu o treści stwierdzonej w oświadczeniach złożonych w drodze zwykłych e-maili, a jednocześnie zastrzeżenia przewozowe złożone w drodze zwykłych e-maili w wykonaniu art. 30 ust. 3 konwencji CMR nie spełniają formy pisemnej ustalonej przy realizacji zasady autonomicznego stosowania norm prawnych konwencji przez sąd orzekający glosowanym wyrokiem. Sąd zatem sprzecznie, a nie zgodnie ze zwyczajem, błędnie stosując art. 31 ust. 2 konwencji wiedeńskiej, ustalił, że pisemne zastrzeżenie stanowi dokument z oświadczeniem opatrzonym podpisem własnoręcznym lub elektronicznym. Sąd błędnie zastosował dyrektywę z art. 31 ust. 2 konwencji wiedeńskiej nie tylko w zakresie ustalenia zwykłego rozumienia pisemności, lecz także w zakresie kontekstu pisemności zastrzeżenia w świetle jego przedmiotu i celu. Jak wyżej wskazano, celem zastrzeżenia w zakresie art. 30 ust. 3 konwencji CMR jest poinformowanie przewoźnika o możliwym w przyszłości wywiedzeniu roszczenia w związku z opóźnieniem dostawy. Skoro tak, to przekaz informacji poprzez zwykły e-mail realizuje cel poinformowania przewoźnika w sposób zgodny z kontekstem w związku z pisemnością zastrzeżenia jako elementem treści normy prawnej z art. 30 ust. 3 konwencji CMR. Sąd w glosowanym wyroku, z powołaniem się na prawo traktatów, wywiódł błędny wniosek co do formy pisemnej zastrzeżenia, pomijając ujawnienie sposobu wnioskowania w związku z zastosowaniem dyrektywy interpretacyjnej umów międzynarodowych 9 .
5.Forma pisemna zastrzeżenia a rozwój sposobów pisemnej komunikacji
Trafnie sąd w glosowanym wyroku zwrócił uwagę na okoliczność zawarcia konwencji CMR w 1956 r., mając na względzie zmiany, jakie nastąpiły od zawarcia konwencji CMR do stanu aktualnego na dzień orzekania w sprawie w zakresie form utrwalania i przekazu oświadczeń stwierdzonych pismem na odległość. Sąd niedostatecznie jednak wywiódł wnioski z dostrzeżenia istotnego postępu cywilizacyjnego w omawianym zakresie, a to w związku z wpływem sposobów przekazu oświadczeń na odległości na wykładnię pisemności w rozumieniu norm prawnych konwencji CMR. Nie jest trafna wykładnia znaczenia formy pisemnej w rozumieniu konwencji CMR z pominięciem przyjętych w powszechnej praktyce sposobów przekazu oświadczeń, ponieważ zwykłe, powszechnie przyjmowane przy stosowaniu konwencji znaczenie pisemności stanowi dyrektywę wykładni norm prawnych umów międzynarodowych, jak trafnie przyjął sąd na podstawie konwencji wiedeńskiej, orzekając w sprawie.
Sąd w glosowanym wyroku rozważał stopniowe upowszechnianie różnych od tradycyjnego przekazu oświadczeń w formie dokumentu w czasie obowiązywania konwencji CMR. W szczególności w glosowanym wyroku dostrzegł, że sądy, stosując normy prawne konwencji CMR, pisemność oświadczeń rozumiały w sposób dynamiczny, stosownie do uprzednich zmian sposobów komunikowania się na odległość. Wskazał orzeczenie sądu, które w ramach formy pisemnej na gruncie konwencji CMR uwzględniło przekaz oświadczeń przez faks, telegram 10 . Sąd, dostrzegając rozszerzenie zakresu tradycyjnego rozumienia formy pisemnej w następstwie orzecznictwa sądów stosujących konwencję CMR, błędnie nie zauważył, że orzecznictwo wyznacza tendencję stopniowego rozszerzania zakresu pisemności oświadczeń przy wykładaniu norm prawnych konwencji CMR, nie wyznaczając ostatecznego jej zakresu. Należy zwrócić uwagę, że orzecznictwo jest odzwierciedleniem zaistniałych zmian cywilizacyjnych, w tym powszechnej praktyki porozumiewania się na odległość przy wykorzystaniu pisma. Zatem orzecznictwo odzwierciedla zmiany cywilizacyjne w ramach wykładni norm prawnych ustanowionych przed zaistnieniem tych zmian. Sąd natomiast w glosowanym wyroku poprzestał na ustaleniach poczynionych przez sądy orzekające w ostatniej dekadzie XX wieku, tak jakby w okresie ostatnich 20 lat nie nastąpił dalszy postęp w zakresie przekazu oświadczeń w powszechnym, globalnym zakresie. Sąd zatem, dostrzegając problem koniecznej modyfikacji poprzez wykładnię tradycyjnego rozumienia formy pisemnej na gruncie konwencji CMR, nie uwzględnił jej, a odwołał się do orzeczeń, które wobec ich wydania wiele lat przed glosowanym wyrokiem nie mogły uwzględniać zmian w sposobie przekazywania oświadczeń na odległość, w tym dotyczących powszechności składania oświadczeń przez zwykły e-mail. Nie znajduje uzasadnienia restrykcyjne utrzymywanie tradycyjnego rozumienia formy pisemnej o treści odzwierciedlającej stan komunikacji aktualnej w połowie XX wieku z modyfikacjami, które nie dotyczą własnoręcznego podpisu jedynie przy uwzględnieniu podpisu elektronicznego. Ustalenia treści formy pisemnej w związku z opóźnieniem przewozu należy dokonać w sposób odzwierciedlający zwykły sposób składania oświadczeń przez podmioty uczestniczące w realizacji zobowiązań z umów przewozu w międzynarodowym transporcie drogowym towarów na podstawie konwencji CMR. Zwykły e-mail stanowi odzwierciedlenie zwykłego rozumienia znaczenia pisemności na gruncie konwencji CMR i wystarczająco służy realizacji celu zastrzeżenia zgodnie z art. 30 ust. 3 konwencji CMR.
Ma rację sąd, wywodząc, że wykładnia formy pisemnej zastrzeżenia dotyczącego opóźnienia wykonania przewozu powinna być dokonana przy wzięciu pod uwagę protokołu dodatkowego do konwencji CMR z 20.02.2008 r. 11 , do którego przystąpiła część stron konwencji CMR, bez udziału Polski. Protokół wprowadził formę elektroniczną jako formę tożsamą z formą pisemną. Dokumenty opatrzone podpisem elektronicznym w Polsce i innych krajach, stronach konwencji CMR, które nie przystąpiły do protokołu, powinny być oceniane jako tożsame z dokumentami w formie pisemnej pod warunkiem uzgodnienia procedury i metod wdrażania elektronicznych dokumentów, zgodnie z wymaganiami określonymi w protokole z 2008 r. do konwencji CMR. Sąd w glosowanym wyroku, opowiadając się za dopuszczeniem kwalifikacji formy elektronicznej zastrzeżenia jako tożsamej w zakresie skutków prawnych z tradycyjną formą pisemną, potwierdził konieczność uwzględnienia w wykładni pisemności zastrzeżenia rozwoju elektronicznych sposobów komunikowania, jednak poprzestał na formie elektronicznej, z wyłączeniem zwykłego e-maila, jako wystarczającej formie zastrzeżenia opóźnienia w przewozie i niedostatecznie ważył specyfikę zastrzeżenia w związku z formą elektroniczną oświadczenia. Istotą formy elektronicznej jest zapewnienie integralności danych stanowiących treść oświadczenia. Kompletność i niezmienność treści dokumentów w formie elektronicznej, z wyjątkiem zmian spowodowanych przetwarzaniem danych, nie jest istotna przy zastrzeganiu opóźnienia przewozu. Należy ważyć, że istotą zastrzeżenia jest zwykły przekaz oświadczenia o niesformalizowanej treści, pochodzący od nadawcy lub odbiorcy i przeznaczony dla przewoźnika 12 . Dla realizacji celu zastrzeżenia jest bez znaczenia okoliczność ewentualnych zmian treści stwierdzonej w zwykłym e-mailu po jej doręczeniu przewoźnikowi. Forma elektroniczna ma chronić integralność oświadczenia, w szczególności po jego złożeniu. Dla realizacji celów zastrzeżenia wystarczający jest przekaz oświadczenia w drodze zwykłego e-maila, ponieważ ewentualna modyfikacja treści takiego oświadczenia po zapoznaniu się z nim przez przewoźnika nie stanowi przeszkody w realizacji celów zastrzeżenia 13 .
List przewozowy w formie elektronicznej powinien gwarantować niezmienność treści przy uwzględnieniu wpisów wynikających z realizacji przewozu. Zastrzeżenie opóźnienia w przewozie natomiast nie musi być złożone w sposób gwarantujący niezmienność treści i nie jest konieczne dla realizacji celów zastrzeżenia spełnienie przesłanek formy elektronicznej lub formy pisemnej w rozumieniu tradycyjnym. List przewozowy jest dowodem zawarcia umowy przewozu i stwierdza jej treść (art. 4 i 6 konwencji CMR). Zmiany treści listu przewozowego zasadniczo stanowią o zmianie treści umowy lub dotyczą sposobu wykonania zobowiązania z umowy przewozu. Zastrzeżenie opóźnienia przewozu nie jest natomiast czynnością prawną, gdyż nie zawiera oświadczenia woli, tylko oświadczenie wiedzy, które spełnia swoją funkcję jednorazowo poprzez odebranie oświadczenia przez przewoźnika. Nietrafnie zatem sąd w glosowanym wyroku przyjął dopuszczalność formy elektronicznej zastrzeżenia, a odmówił uznania zwykłego e-maila jako dostatecznej formy zastrzeżenia, zasługującej na kwalifikację jako forma pisemna na gruncie konwencji CMR.
6.Jednolitość wykładni formy pisemnej w konwencji CMR
Jednolitość stosowania konwencji CMR w zakresie formy pisemnej powinna uwzględniać różną ocenę spełnienia jej wymogów w odniesieniu do oświadczeń woli i oświadczeń wiedzy, przy dostrzeżeniu różnicy co do rodzaju tych oświadczeń, a nadto przy uwzględnieniu konieczności zapewnienia gwarancji integralności dokumentu, niedopuszczalności jego modyfikacji w odróżnieniu od sytuacji, w których integralność oświadczenia i jego niemodyfikowalność pozostają bez związku z realizacją celu, jakiemu ma służyć zastrzeżenie, tak jak jest w przypadku zastrzeżenia opóźnienia przewozu. Zwykły e-mail jako dostateczna forma zastrzeżenia opóźnienia przewozu powinien być kwalifikowany jako forma pisemna w rozumieniu art. 30 ust. 3 konwencji CMR, zastrzeżenie nie jest bowiem oświadczeniem woli i nie stanowi elementu treści czynności prawnej. Zastrzeżenie jest oświadczeniem wiedzy, a jego złożenie służy zachowaniu prawa do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego, nie powodując powstania ani ustania, ani też zmiany treści czynności prawnej.
Nie ważył sąd w glosowanym wyroku, że protokół dodatkowy do konwencji CMR z 2008 r. w art. 5 ust. 1 postanawia, że strony umowy przewozu mają w szczególności uzgadniać możliwości zastąpienia elektronicznego listu przewozowego dokumentem wystawionym przy zastosowaniu innych metod. Protokół zatem dopuszcza zmiany w przekazie oświadczeń woli, a tym bardziej oświadczeń wiedzy, w tym zastrzeżeń, stosownie do technicznych możliwości wyznaczonych rozwojem sposobów komunikowania się na odległość. Podpis elektroniczny nie wyznacza ostatecznej granicy dopuszczalnej wykładni pisemności w rozumieniu konwencji CMR. Nie jest uzasadnione wykluczenie zwykłego e-maila jako przekazu zastrzeżenia, jeżeli strony umowy przewozu tak postanowią lub jeżeli, co należy mieć na względzie, strony przyjęły w komunikacji wzajemnej używanie zwykłych e-maili jako formy oświadczeń woli i wiedzy, a tak było w sprawie ocenianej przez sąd w glosowanym wyroku.
Nie jest bez znaczenia, że od sporządzenia protokołu dodatkowego do konwencji CMR w 2008 r. do czasu orzekania glosowanym wyrokiem upłynęło 8 lat. Powyższe stanowi o tym, że w czasie orzekania powszechnym sposobem komunikacji był zwykły e-mail, a praktyka powyższa stała się znacząco bardziej powszechna i globalna niż w 2008 r., w czasie orzeczenia glosowanego wyroku w 2016 r., zwłaszcza w zakresie przekazu oświadczeń związanych z zawieraniem umów, w tym umów przewozu, oraz ich wykonywaniem. Dostrzegając autonomiczność konwencji CMR, sąd nie zastosował prawa krajowego, ale jednocześnie trafnie nie uszło uwadze sądu, że w Kodeksie cywilnym forma pisemna oświadczeń dotyczy oświadczeń woli, a nie wiedzy 14 . Zastrzeżenie przewozowe nie jest oświadczeniem woli, nie jest bowiem składane – jak wyżej podniesiono – w celu powołania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, a jest składane po to, aby zawiadomić przewoźnika o możliwym przyszłym powstaniu roszczenia odszkodowawczego 15 . Zastrzeżenie opóźnienia przewozu zapobiega wygaśnięciu roszczenia o zapłatę odszkodowania i na tym kończy się jego funkcja.
W związku z powyższym nawet gdyby konwencja CMR nie stanowiła aktu autonomicznego względem ustawodawstw krajowych, to i tak nie byłoby uzasadnione stosowanie wprost norm prawnych Kodeksu cywilnego o formie czynności prawnej, w tym o formie pisemnej (art. 78 § 1 k.c.). Wykładając formę pisemną autonomicznie w ramach konwencji CMR, sąd powinien mieć na względzie zmiany prawa krajowego w zakresie formy czynności prawnej, które są następstwem rozwoju form porozumiewania się. W prawie krajowym dynamika zmian w komunikacji społecznej determinuje zmiany norm prawnych. Dynamiczny proces wpływu zmian w komunikacji elektronicznej na treść norm prawnych w zakresie form oświadczeń woli w prawie krajowym powinien być uwzględniany przy wykładni konwencji CMR co do formy pisemnej.
Sąd, orzekając glosowanym wyrokiem, mógł i powinien zwrócić uwagę na nowelizację Kodeksu cywilnego, która weszła w życie 8.09.2016 r., a która oczekiwała na wejście w życie w czasie wyrokowania. W szczególności powinien dostrzec, że zgodnie z art. 73 § 1 i art. 772 k.c. została wprowadzona forma dokumentowa. Formą dokumentową jest zwykły e-mail, gdyż mając na względzie jego właściwości, umożliwia ustalenie osoby składającej oświadczenie, i to bez względu na to, czy w treści oświadczenia zostały wskazane dane osobowe jego autora 16 . Skoro forma dokumentowa obok pisemnej i elektronicznej jest dopuszczona w zakresie dokumentowania czynności prawnej na gruncie ustawodawstwa krajowego, to tym bardziej w relacjach międzynarodowych w przewozie drogowym towarów, gdzie zwykłe e-maile są powszechnym sposobem składania oświadczeń (forma dokumentowa), Sąd powinien wykładać pisemność oświadczenia w związku z zastrzeżeniem dotyczącym opóźnienia w przewozie, uwzględniając dochowanie wymogów formy pisemnej formą dokumentową w rozumieniu Kodeksu cywilnego, tym bardziej że zastrzeżenie opóźnienia przewozu nie jest czynnością prawną i ważąc odpowiedniość stosowania w ramach wykładni pisemności zastrzeżenia opóźnienia w przewozie w związku z art. 651 k.c., Sąd powinien uwzględnić szersze rozumienie pisemności oświadczeń innych niż oświadczenie woli, do formy dokumentowej włącznie.
7.Rażące niedbalstwo przewoźnika a dochowanie formy pisemnej zastrzeżenia
Sąd nie brał pod uwagę zastosowania art. 29 ust. 1 konwencji CMR w związku z ustaleniem złego zamiaru przewoźnika rozumianego jako rażące niedbalstwo w zakresie związanym z niespełnieniem wymagań formy pisemnej zastrzeżenia opóźnienia w przewozie, co ustalił Sąd, stosując art. 30 ust. 3 konwencji CMR. Zgodnie z art. 29 ust. 1 konwencji CMR przewoźnik, który wyrządził szkodę, wykonując przewóz rażąco niedbale, nie ma prawa korzystać w szczególności z postanowień rozdziału IV konwencji CMR, wyłączających lub ograniczających jego odpowiedzialność. Brak zgłoszenia w przepisanej formie i terminie zastrzeżenia w związku z opóźnieniem w przewozie powoduje wygaśnięcie roszczenia odszkodowawczego 17 . Norma prawna z art. 30 ust. 3 konwencji CMR, pomimo jej zamieszczenia w rozdziale V konwencji CMR, dotyczącym reklamacji i roszczeń, dotyczy zarówno reklamacji, jak i zachowania prawa do odszkodowania w związku ze szkodą powstałą w następstwie opóźnienia w przewozie. Sąd powinien rozważyć zastosowanie art. 30 ust. 3 konwencji CMR, mając na względzie zasadność wyjścia ponad ramy systematyki konwencji CMR i prowadząc wykładnię nie tylko systematyczną i językową, lecz także celowościową, ważąc różne wartości będące wynikiem wykładni. Norma prawna z art. 29 ust. 1 konwencji CMR jest wyrazem woli stron konwencji CMR pozbawienia przewoźnika, który wyrządził szkodę, wykonując zobowiązanie rażąco niedbale, wszelkich udogodnień, jakie konwencja CMR normuje, w zakresie dotyczącym odpowiedzialności odszkodowawczej 18 . Przyjęto zatem zasadę, że przewoźnik wyrządzający szkodę zachowaniem rażąco niedbałym ma ponieść odpowiedzialność odszkodowawczą bez możliwości jej uniknięcia ze względu na normy ją wyłączające czy też ograniczające obowiązujące względem przewoźników, którzy odpowiadają za szkodę, ale którym nie można postawić zarzutu rażąco niedbałego wykonania zobowiązania.
Konsekwencją niedochowania formy pisemnej przy zgłoszeniu zastrzeżenia w związku z opóźnieniem przewozu jest wygaśnięcie roszczenia odszkodowawczego, a zatem następuje wyjątkowo korzystny skutek dla przewoźnika, który wykonując zobowiązanie z umowy przewozu, rażąco, niedbale wyrządził szkodę i nie poniesie odpowiedzialności odszkodowawczej. Sąd nie ważył, że większą wartością jest uzasadnione etycznie pozbawienie przewoźnika wykonującego zobowiązanie rażąco niedbale „łatwych sposobów” uniknięcia odpowiedzialności odszkodowawczej niż uwzględnienie wartości, jaką ma stabilizacja treści norm ustalanych w następstwie przyjęcia wyników zastosowania wykładni systematycznej i językowej sprzecznych z wykładnią celowościową i prowadzących do orzeczenia niesprawiedliwego w intuicyjnym pojęciu sprawiedliwości. Większą wartością jest zastosowanie art. 29 ust. 1 konwencji CMR w stosunku do przewoźnika, który swym rażącym zachowaniem spełnił przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej przy braku zastrzeżenia opóźnienia w przewozie złożonym w przepisanej formie, niż uwzględnienie wartości spornej sposobu odzwierciedlenia woli stron konwencji ujętej w redakcji aktu prawnego będącej odzwierciedleniem systematycznej wykładni norm konwencji CMR i rygorystycznym ustaleniem treści normy prawnej przy uwzględnieniu jej znaczenia w ramach wykładni językowej.
8.Reguła uznania
Orzekając, Sąd nie powinien tracić z pola widzenia obowiązku orzekania bez szkody dla elementarnego poczucia sprawiedliwości w rozumieniu intuicyjnym. Nie powinien bez dostatecznej refleksji oddalać powództwa o zapłatę odszkodowania, gdy wszystkie przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej przewoźnika zostały udowodnione, przewoźnik rażąco niedbale wykonał zobowiązanie, a ze względu na problematyczne niedochowanie formy pisemnej na gruncie konwencji CMR zastrzeżenia opóźnienia przewozu musiałoby dojść do oddalenie powództwa o zapłatę odszkodowania, przy czym nie budziło wątpliwości w stanie faktycznym sprawy, że przewoźnik zapoznał się z zastrzeżeniem zgłoszonym przez nadawcę, a dotyczącym opóźnienia w przewozie, i to wielokrotnie w przepisanym terminie. W powyższym zakresie sąd powinien nadto sięgnąć do prawa krajowego i zastosować art. 5 k.c., mając na względzie nadużycie prawa podmiotowego oraz zasady współżycia społecznego. Konwencja CMR nie normuje reguły uznania z art. 5 k.c., nie ma zatem przeszkody w zastosowaniu przez sąd normy prawnej z art. 5 k.c., która po to została uchwalona, aby sąd miał możliwość zapobieżenia orzekaniu zgodnemu z prawem pozytywnym, ale oczywiście sprzecznie z elementarnym poczuciem sprawiedliwości. Norma prawna z art. 5 k.c. stanowi wynik dominującego aktualnie w doktrynie prawa nowego pozytywizmu prawniczego, który w przeciwieństwie do pozytywizmu prawniczego nie separuje w sposób absolutny prawa i moralności 19 . Szczególnie w sprawach złożonych należy dać poprzez art. 5 k.c. prymat moralności, ważąc jej wartość wyżej niż prawo, którego stosowanie prowadzi do nieakceptowalnych moralnie wyników. Sąd w glosowanym wyroku nie ważył zastosowania art. 5 k.c., co należy ocenić krytycznie, także mając na względzie, że na rozprawie przez Sądem Apelacyjnym w Katowicach powód wywiódł zarzut apelacyjny w zakresie naruszenia art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie, a sąd nie odniósł się do tego zarzutu w jakimkolwiek zakresie.
Bibliografia
Ambrożuk D. [w:] K. Wesołowski, D. Ambrożuk, D. Dąbrowski, Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR). Komentarz, Warszawa 2015.
Czepelak M., Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2008.
Hart H.L.A., Nowe wyzwanie dla pozytywizmu prawniczego, „Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej” 2014/2.
Tomczak T., Pojęcie formy dokumentowej i dokumentu na gruncie Kodeksu cywilnego oraz forma dokumentowa przy następczych czynnościach prawnych, „Monitor Prawniczy” 2017/6.
Wesołowski K., Umowa międzynarodowego przewozu drogowego towarów na podstawie CMR, Warszawa 2013.
Wesołowski K. [w:] K. Wesołowski, D. Ambrożuk, D. Dąbrowski, Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR). Komentarz, Warszawa 2015.
Wyrozumska A., Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006.
