Zarys charakterystyki przekazu

Przekaz jest konstrukcją prawną, unormowaną w Tytule XXXVII Dział I art. 921¹ do art. 921⁵ ustawy Kodeks cywilny. Podstawową funkcją przekazu jest uproszczenie obrotu cywilnego. Dwa stosunki prawne wymagające spełnienia dwóch świadczeń, przy zastosowaniu przekazu mogą być rozwiązane za pomocą jednego świadczenia. Przekaz może spełniać swą podstawową funkcję dzięki udzieleniu, w drodze jednostronnej czynności prawnej, podwójnego upoważnienia oraz oparciu rozliczeń na przyczynowych stosunkach waluty i pokrycia. Gospodarcze znaczenie przekazu ulega wzmocnieniu dzięki konstrukcji przyjęcia przekazu. Ze względu na nadanie temu przyjęciu charakteru czynności prawnej abstrakcyjnej, przekaz staje się przydatny w różnych postaciach operacji finansowych. Przekaz występuje w obrocie gospodarczym również w postaciach szczególnych, które stanowią modyfikacje klasycznej konstrukcji przekazu. Na przekazie wzorowany jest m.in. czek, weksel trasowany, akredytywa.

1. Konstrukcja przekazu – charakterystyka ogólna

Konstrukcja przekazu w polskim kodeksie cywilnym została unormowana zgodnie z teorią podwójnego upoważnienia i wyrażona zasadniczo w art. 921¹ k.c. Zgodnie z art. 921¹ k.c., przekaz jest jednostronną czynnością prawną, przez którą przekazujący upoważnia odbiorcę przekazu do przyjęcia, a przekazanego do spełnienia świadczenia na rachunek przekazującego.

W konstrukcji przekazu występują trzy osoby: przekazujący, przekazany i odbiorca przekazu. Trójstronny stosunek prawny zachodzący między stronami przekazu można przedstawić następująco:

• Przekazujący
• Odbiorca przekazu
• Przekazany

Świadczenie przekazującego na rzecz odbiorcy przekazu jest pośrednim świadczeniem przekazanego na rzecz odbiorcy oraz drugim pośrednim świadczeniem przekazanego na rzecz przekazującego. Jeżeli na skutek przekazu przekazany spełnia świadczenie na rzecz odbiorcy, wówczas to, co świadczy faktycznie przekazany na rzecz odbiorcy, prawnie rzecz biorąc, świadczy przekazujący na rzecz odbiorcy. Z drugiej strony – to, co odbiorca otrzymuje od przekazanego, prawnie rzecz biorąc, otrzymuje od przekazującego.

W ten sposób występuje taki sam skutek, jak gdyby przekazany najpierw świadczył przekazującemu, a następnie przekazujący świadczył odbiorcy przekazu. Aby spełnienie przekazanego świadczenia było podwójnym pośrednim świadczeniem, potrzeba dwóch założeń:

1. Przekazujący musi złożyć oświadczenie woli tej treści, że świadczenie przekazanego na rzecz odbiorcy przekazu – prawnie rzecz biorąc – będzie świadczeniem przekazanego na rzecz przekazującego oraz przekazującego na rzecz odbiorcy.
2. Przekazany i odbiorca w chwili zawierania umowy tradycji muszą porozumieć się, że spełnienie świadczenia następuje na skutek oświadczenia woli przekazującego. Wówczas świadczenie przekazanego zostanie zarachowane na dwa stosunki prawne: między przekazującym i przekazanym oraz między przekazującym i odbiorcą przekazu.

Dla powstania przekazu koniecznym i wystarczającym warunkiem jest złożenie oświadczenia woli przez przekazującego, wchodzącego w skład jednostronnej czynności prawnej. Ta jednostronna czynność prawna jest już przekazem. Jej następstwem jest powstanie trójstronnego stosunku prawnego. Upoważnienia udzielone przez przekazującego w jednostronnej czynności prawnej nie rodzą żadnego zobowiązania. Przekazany nie jest – na skutek upoważnienia – zobowiązany względem przekazującego do spełnienia świadczenia czy też przyjęcia przekazu jako gwarancji późniejszego świadczenia na rzecz odbiorcy. Wyjątkiem od tej zasady jest norma prawna z art. 921¹ k.c., według której: „jeżeli przekazany jest dłużnikiem przekazującego co do przekazanego świadczenia, jest on obowiązany względem niego do zadośćuczynienia przekazowi”. Wyjątek ten odnosi się jedynie do stosunku pomiędzy przekazującym a przekazanym. Przekazany może być zobowiązany do spełnienia świadczenia na ręce odbiorcy na podstawie np. istniejącej umowy – ale to zobowiązanie mieści się w konstrukcji przekazu i dla przekazu jest obojętne. Tak samo odbiorca przekazu nie jest zobowiązany przez upoważnienie do przyjęcia świadczenia z rąk przekazanego. Żadnej ze stron nie przysługuje roszczenie względem odbiorcy, aby ten świadczenie przyjął. Upoważnienie przekazującego nie może być również rozpatrywane jako zlecenie. Po pierwsze dlatego, że zlecenie jest stosunkiem prawnym powstałym na bazie umowy – przekaz natomiast nie powoduje powstania umowy. Czy jednostronną czynność prawną przekazującego można rozpatrywać jako ofertę skierowaną np. do przekazanego, jest zagadnieniem kontrowersyjnym. Aby odpowiedzieć na to pytanie, najpierw trzeba rozstrzygnąć, czy oferta jest jednostronną czynnością prawną. W polskiej nauce prawa odpowiedź nie jest jednoznaczna. Jedni uważają, że oferta jest jednostronną czynnością prawną, inni głoszą pogląd przeciwny. Podzielam to drugie zapatrywanie, ponieważ oświadczenie woli oferenta jest skierowane na dokonanie czynności prawnej, którą jest umowa. Samo jednak oświadczenie woli nie jest jednostronną czynnością prawną przy założeniu istnienia w polskim systemie prawnym numerus clausus jednostronnych czynności prawnych. Skoro oferta nie jest jednostronną czynnością prawną, to przekazujący nie składa oferty stronom konstrukcji przekazu i dlatego nie można doszukać się powstania umowy między stronami w przekazie. Oświadczenie woli przekazującego zawiera upoważnienia, ale powoduje powstanie zleceń.

III. Konstrukcja przekazania świadczenia

Przekazanie świadczenia rodzi dwa stosunki prawne upoważniające:

1. Stosunek między przekazującym a odbiorcą przekazu – stosunek waluty.
2. Stosunek między przekazującym a przekazanym – stosunek pokrycia.

Przekazujący
⇅
Stosunek pokrycia

Stosunek waluty

⇅
Przekazany
⇅
Odbiorca przekazu

Zasadą jest, że między przekazanym a odbiorcą przekazu nie powstaje – wskutek przekazania – żaden stosunek prawny. Wyjątek stanowi art. 921² § 1 k.c., gdy przekazany przekaz przyjmuje.

1. Stosunek pokrycia

Stosunek pokrycia stanowi rację gospodarczą i uzasadnienie do dokonania czynności prawnej przez przekazującego. Jest to stosunek wewnętrzny – przekaz natomiast nie ingeruje w stosunki wewnętrzne między stronami i nie reguluje skutków, jakie z udzieleniem przekazu w tych stosunkach zachodzą. O tym decydują ogólne przepisy prawa cywilnego i natura danego stosunku.

Abstrakcja przekazu przejawia się w oderwaniu tej czynności prawnej od stosunku pokrycia, ale jego istnienie stanowi pobudkę do powstania przekazu. Skutki wykonania przekazu oddziałują bezpośrednio na stosunek pokrycia.

W stosunku pokrycia przekazanie świadczenia może spełniać funkcje:

• przekazu w dług (causa solvendi),
• przekazu w kredyt (causa credendi),
• darowizny (causa donandi),

może też występować bez podstawy prawnej.

1. Przy przekazie w dług występuje założenie, że na przekazanym ciąży dług wobec przekazującego. Stanowi to podstawę gospodarczą dla upoważnienia przekazanego do spełnienia świadczenia na ręce odbiorcy. Jeżeli przekazany jest dłużnikiem przekazującego i spełni świadczenie zgodnie z upoważnieniem, następuje umorzenie tego długu do wysokości wartości świadczenia. Gdy przekazany spełni świadczenie nie będąc dłużnikiem przekazującego, wtedy uzyskuje wierzytelność o zwrot zapłaconej sumy.
2. Przy przekazie w kredyt, przekazany, świadcząc na rzecz odbiorcy, udziela kredytu przekazującemu, który wobec tego zaciąga zobowiązanie do zwrotu przekazanemu kredytowanych wartości. Przy tej konstrukcji stosunek prawny pomiędzy przekazanym a przekazującym ma dopiero powstać.
3. Przy darowiźnie przekazany, spełniając świadczenie na ręce odbiorcy, czyni tym samym darowiznę na rzecz przekazującego.
4. Jeżeli przekazanie nastąpiło bez podstawy prawnej, a przekazany świadczył na rzecz odbiorcy – mamy do czynienia ze świadczeniem nienależnym.
5. Stosunek waluty

Stosunek waluty jest stosunkiem wewnętrznym w konstrukcji przekazu. Nie jest on podstawą dopuszczalności świadczenia ani źródłem powstania zobowiązania. Zobowiązania między stronami mogą wynikać z przyjęcia przekazu lub z odrębnych, szczególnych umów.

Stosunek waluty może stanowić dla przekazującego element motywacyjny, którego skutkiem może być przekaz. Przekaz jest oderwany od stosunku waluty. Stosunek waluty stanowi podstawę gospodarczą, a nie prawną przekazu.

Pośrednie świadczenie przekazującego na rzecz odbiorcy przekazu może nastąpić:

• albo causa solvendi – gdy świadczenie przekazanego umarza dług przekazującego wobec odbiorcy (jeśli odbiorca jest wierzycielem przekazującego, następuje umorzenie wierzytelności w wysokości przekazanej sumy); w przeciwnym razie – przekazujący uzyskuje wierzytelność wobec odbiorcy o wydanie uzyskanej sumy,
• albo causa credendi – gdy przekazany wydaje przedmiot pożyczki na rzecz odbiorcy; po spełnieniu świadczenia odbiorca (jako kredytobiorca) zobowiązany jest wobec przekazującego (jako kredytodawcy) do jego zwrotu,
• albo causa donandi – gdy świadczenie przekazanego jest bezpłatnym przysporzeniem przekazującego na rzecz odbiorcy (darowizna),
• albo przekazanie do inkasa – które rodzi obowiązek odbiorcy do wydania świadczenia spełnionego przez przekazanego na rzecz przekazującego.

1. Konstrukcja przyjęcia przekazu

Stosunek prawny pomiędzy przekazanym a odbiorcą przekazu powstaje, gdy przekazany przyjmie przekaz, czyli zobowiąże się względem odbiorcy do spełnienia na jego rzecz przekazanego świadczenia. Stosunek pomiędzy przekazanym a odbiorcą nazywany jest stosunkiem zapłaty. Nie zawsze jednak występuje on w konstrukcji przekazu. Gdy przekazany świadczy odbiorcy jedynie na podstawie upoważnienia przekazującego, wówczas przekaz zostaje wykonany bez powoływania się na stosunek zapłaty. Przyjęcie przekazu jest jednostronną czynnością prawną, choć należy zaznaczyć, że istnieją poglądy, według których akcept ma charakter umowy abstrakcyjnej. Jednostronna czynność prawna przekazanego zawiera jego oświadczenie woli. Wola ta może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które w sposób dostateczny ujawnia jej wolę (art. 60 k.c.). Forma pisemna jest wymagana jedynie wtedy, gdy wartość przekazanego świadczenia przekracza określony próg świadczenia objętego akceptem przewyższa 20 000 000 zł. Wynika to z faktu, że jednostronna czynność prawna przekazanego ma charakter zobowiązaniowy. Brak zachowania tej formy wywołuje jedynie utrudnienie dowodowe (forma ad probationem), chyba że zastrzeżenie szczególnej formy nastąpiło w drodze umowy. Przyjęcie przekazu jest abstrakcyjnym przysporzeniem przekazanego na rzecz odbiorcy przekazu, gdyż jest oderwane od przyczyny przekazu. Akcept stanowi samodzielne zobowiązanie przekazanego i nie narusza stosunku prawnego istniejącego między przekazującym a przekazanym.Stosunek zobowiązaniowy między przekazanym a odbiorcą powstający z przyjęcia przekazu istnieje obok dotychczasowych stosunków stanowiących przyczynę przekazu. Dopiero spełnienie świadczenia przez przekazanego realizuje jego zobowiązanie wobec odbiorcy.Przekazany nie jest na mocy przekazu zobowiązany do jego przyjęcia. Obowiązku tego nie uzasadnia sam istniejący między nim a przekazującym stosunek prawny, który był przyczyną przekazu.Natomiast może istnieć obowiązek przyjęcia przekazu na podstawie wyraźnej umowy zawartej między przekazanym a przekazującym lub odbiorcą przekazu. Oświadczenie woli przekazanego jest złożone (zgodnie z art. 61 § 1 k.c.), gdy dotarło do odbiorcy w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią. Od tej chwili istnieje stosunek zapłaty.Kodeks cywilny, dążąc do zapewnienia abstrakcyjnego charakteru zobowiązania przekazanego wobec odbiorcy, określa zarzuty, jakie mogą być podniesione przez przekazanego po przyjęciu przekazu (art. 921 § 2 k.c.). Przekazany będzie mógł powołać się jedynie na zarzuty związane z treścią przekazu. W przeciwieństwie do wcześniejszego kodeksu zobowiązań, kodeks cywilny nie dopuszcza, aby przekazany podnosił wobec odbiorcy zarzuty, które służą mu osobiście przeciwko odbiorcy – np. dokonanie potrącenia.