Jakie czynności dłużnika można zaskarżyć skargą pauliańską (art. 527 i n. k.c.)?

Skarga pauliańska (actio pauliana) jest instytucją prawa cywilnego mającą na celu ochronę wierzyciela przed świadomymi zachowaniami dłużnika skutkującymi pokrzywdzeniem wierzycieli dłużnika. Została ona uregulowana w art. 527 k.c. W myśl powołanego przepisu jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (§  1). Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności (§ 2). W paragrafach 3 i 4 powołanego przepisu przewidziane zostały domniemania prawne odnoszące się do stanu świadomości osoby trzeciej, z którą dłużnik czynności dokonał, co do pokrzywdzenia wierzycieli dłużnika poprzez jej dokonanie. Jeżeli bowiem wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku lub uzyskał ją przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było im wiadome, że dłużnik dokonując czynności działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Wierzyciel może dochodzić uznania za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową, natomiast w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne (art. 531 k.c.). Zgodnie z art. 534 k.c. uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.

Przechodząc do omówienia przedmiotu zaskarżenia skargą pauliańską, należy zauważyć, że treść art. 527 k.c. może wprowadzać w błąd co do rodzaju zachowań dłużnika, które można zaskarżyć skargą pauliańską. Z wykładni literalnej powołanego przepisu wynika, jakoby zaskarżeniu podlegały jedynie czynności prawne dłużnika dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli, podczas gdy gama przedmiotów zaskarżenia skargą pauliańską jest znacznie szersza.

Również bowiem czynności procesowe dłużnika, których dokonanie rodzi skutki materialnoprawne, takie jak zawarcie ugody, uznanie powództwa, zrzeczenie się roszczenia, podlegają zaskarżeniu skargą pauliańską. Co więcej „za objęte stosowaniem art. 527 k.c. uznaje się również złożenie zgodnych oświadczeń stron postępowań działowych w przedmiocie sposobu podziału majątku, działu spadku lub zniesienia współwłasności, stanowiących podstawę - zasadniczo wiążącego Sąd - sposobu zniesienia współwłasności na zgodny wniosek stron” (tak SA w Warszawie w wyr. z 12.4.2016, VI ACa 405/15 z odwołaniem do uchw. SN z 16.6.2010, III CZP 41/10). Także znoszenie przez dłużnika pewnych stanów faktycznych, pomimo braku ku temu obowiązku prawnego, może okazać się możliwe do zaskarżenia skargą pauliańską. W uchwale z 11 października 1980 r. (III CZP 37/80) Sąd Najwyższy stwierdził, że w sytuacji, gdy egzekucja należności alimentacyjnych uniemożliwia zaspokojenie wierzytelności innego wierzyciela, wierzyciel ten ma możliwość żądania ustalenia - w drodze powództwa przeciwko osobie, na której rzecz egzekwowane są należności alimentacyjne - że wobec ustania obowiązku alimentacyjnego przysługuje mu prawo zaspokojenia swojej wierzytelności przed egzekwowanymi należnościami alimentacyjnymi (art. 527 i n. k.c.).

Abstrahując natomiast od istniejącego w doktrynie sporu co do charakteru prawnego wykonania zobowiązania, gdyż niektórzy przedstawiciele doktryny uważają spełnienie świadczenia w wykonaniu zobowiązania za czynność prawną, inni stoją na stanowisku, że jest to czynność faktyczna, omawiając instytucję skargi pauliańskiej należy wskazać, że wierzyciel może nią zaskarżyć także wykonanie zobowiązania przez dłużnika względem innego wierzyciela, jeżeli dłużnik, zamiast wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią, spełnił na rzecz innego wierzyciela świadczenie tego samego rodzaju, co umówione, prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania, będące równowartością świadczenia pierwotnego (datio in solutum), a nadto zaspokojenie przez dłużnika niewymagalnego długu względem innego wierzyciela, przy istnieniu wymagalnej wierzytelności wierzyciela występującego ze skargą pauliańską (wyr. SN z 10.2.2021, I CSKP 33/21; wyr. SN z 21.3.2014, IV CSK 393/13). Zasadą jest zatem, że dłużnik ma wybór co do osoby wierzyciela, którego chce zaspokoić w pierwszej kolejności, jednakże nie jest to wybór arbitralny. Dłużnik może wybierać jedynie spośród wierzytelności wymagalnych.

apl. adw. Magdalena Grzechac

Kancelaria Adwokacka
Adwokat Piotr Bańczyk
ul. Dyrekcyjna 10/2
40-013 Katowice

Kancelaria jest czynna od poniedziałku do piątku w godzinach od 9:00 do 17:00
tel/fax (032) 255-17-83
tel (032) 209-09-71

mail: adwokat@kancelaria-banczyk.com.pl www.piotrbanczyk.pl